با سلام وقتتون بخير، بين من يکي از افراد بحثي در باب اختيار و جبر صورت گرفت که من جواب طرف رو به صورت زير دادم در واقعا متن زير مکالممون است اما طرف قانع شد لطفا پاسخ بنده را برسي کنيد و پاسخي کامل بدهيد

فرد A:

الان تو اختيار داري كه خوب درس بخوني

و دانشگاه خوب قبول بشي

ولي اگه نشي اين از اختيارات خارج بوده؟!

يا جزء قضا الهي بودهء

پاسخ فرد A:

بستگي داره سوالتون

اگر خب قاعدتا خوب درس نخوني و قبول نشي 

نتيجه ي طبيعي خود عمل بوده و يا نه ممکنه خوب خونده باشي ولي باعث ايجاد عواملي بشي که باعث بشه قبول نشي، مثلا شب قبل کنکور غذاي سنگين بخوري

فرد A:

با قدرت خوندي

با اختيارت اين مسير رو انتخاب كردي

ولي نشده؟!

اين چيه؟!

پاسخ فرد A:

مثلا کسي بوده که رتبه ي 1 ميشده، اما شبش مثلا غذا زياد ميخوره و صبح حال تهوع داره و اين رتبش رو خراب ميکنه!

اينو نميشو خارج از اختيار اين فرد تلقي کرد، اينکه حال تهوع گرفته قضاي الهي است چون خوردن قضاي مثلا فاسد حال آدمو بدم ميکنه، اين ويژگي حال بد کردن دست شما نيست!

شما سيگار کشيدن دست خودته! ولي ضررش دست خودت نيست!

شما هم وقتي يک سري اتفاقات رو با اختيار خودت انجام ميدي که باعث ميشه قبول نشي!

الان ممکنه يک پرسشي از سمت شما مطرح بشه

و اونم اين است که مثلا من کنکور رو دادم بعد يهو يکي اومده جاي منو گرفته!

اينجا فرد ديگري حق شما رو گرفته و نزاشته که به اون چيزي که ميخواي برسي، و چون فعل حرامي انجام داده و حق شما رو خورده بازم شما ضرر نکردي چون خداوند بهتر از آن رو به شما ميدهد و ضرر واقعي رو اون طرف کرده و اينجا شما مشمول توفيق الهي خواهيد شد به طوري که از لحاظ ارزشي به چيز با ارزش تري از قبل ميرسيد مثل اينکه من بيام خونه ي شما رو بگيرم ولي بجاش بهتون کاخ بدم(درواقع ديگري باعث کاهش اختيار شما شده و به نوعي شما رو مقلوب کرده).

بعد اين که شما ميگيد از پيش تعيين شده ، يعني باز خدا و افعال رو در زمان محدود کرديد، براي خداوند 1000 سال قبل و 1000 سال آينده تفاوتي ندارد! چون در قيد زمان و مکان نيست مکان نيست مکان نيست

با سلام و آرزوي قبولي عبادات و تشکر از ارتباط شما با مرکز ملي پاسخگويي به سؤالات ديني.

آن طور که از سوال پرسشگر فهميده مي شود، ايشان از مثالي بحث مي کند که «شخص با آن که کاملا تلاش کرده و از اختيارش به درستي استفاده کرده تا به يک موفقيت برسد، اما باز هم موفق نمي شود و از دستيابي به هدفش باز مي ماند. اين نشان مي دهد که ما نسبت به قبولي در دانشگاه مختار نيستيم و در اين مورد محکوم به قضائي هستيم که خداوند برايمان در نظر گرفته است.»

براي بررسي اين مثال و پاسخ به سوالات پرسشگر، بايد به اين نکته مهم اشاره کنيم که مختار بودن انسان، بدين معنا نيست که او در هر کاري مختار است و يا به هر هدفي که در نظر داشته مي رسد. کساني که با جبرگرايي مخالفند و انسان را موجودي مختار مي دانند، معتقدند که اولا انسان در برخي از کارهايش مختار است؛ و ثانيا در همان حيطه مذکور نيز اراده آزادش، بخشي از فرآيندي است که به وقوع فعل منجر مي شود.

توضيح بيشتر درباره نکته اول از اين قرار است که کارهايي که انسان انجام مي دهد، گاهي اختياري است و گاهي اختياري نيست؛ يعني گاهي تصميم و اراده شخصي من در پيدايش اين کار موثر است و گاهي اصلا تاثيري ندارد. مثلا کسي که به خاطر بيماري، دستش مي لرزد و يا به خاطر پايين بودن فشار غش مي کند و يا قلبش به صورت معمول ضربان خاصي دارد؛ اينها همگي افعالي هستند که تابع اراده شخصي او نيستند. من اراده بکنم يا نکنم، اين افعال محقق مي شوند. حتي اگر از لرزش دستم بيزار باشم و يا از غش کردن بترسم، باز هم اين امور در شرايط خاصي رخ مي دهند. اما با اين حال، برخي از کارهاي انسان اختياري هستند و تابع اراده شخصي من هستند. مثلا اين که در فلان ساعت مطالعه کنم و يا به تماشاي تلويزيون بپردازم، تابع اراده شخصي من است؛ يعني اراده شخصي من است که تعيين مي کند ميان اين دو گزينه کدام يک بر ديگري ترجيح يابند. تفاوت ميان فعل اختياري و فعل غيراختياري، وجداني است و هر کسي آن را حضورا در مي يابد.

اما نکته دوم اين بود که در همين افعال اختياري، اراده من بخشي از فرآيند وقوع فعل است. يعني اگر قرار باشد اين فعل رخ دهد، بايد تعدادي از علل ناقصه(1) کنار هم جمع شوند که يکي از آنها اراده من است. بنابراين، اراده من تمام کننده نيست، بلکه در کنار ساير علل، سبب پيدايش يک فعل مي شود. مثلا تصميم مي گيرم الان از جايم بلند بشوم و ماکاروني بخورم. اما همين که مي خواهم بلند بشوم، متوجه مي شوم که پايم خواب رفته است. بعد از بهبودي پا، همين که به سمت آشپزخانه مي روم، آيفون منزل صدا مي خورد و سراغش مي روم و در را باز مي کنم. مادرم وارد خانه مي شود و از من کمک مي خواهد تا وسايل را از درون ماشين بردارم. بعد از اين که وسايل را به درون منزل مي برم، به مادرم کمک مي کنم تا وسايل را جابجا کند. بعد از مدتي متوجه مي شوم که يکساعت از زمان تصميم گيري من گذشته و هنوز غذا نخورده ام و بواسطه مادرم متوجه مي شوم که ماکاروني فاسد شده و نبايد آن را بخورم. بنابراين، با اين که من قصد کرده بودم ماکاروني بخورم. اما اين فعل محقق نمي شود. اين مطلب نشان مي دهد که اراده من بخشي از فرآيندي است که در وقوع افعال اختياري موثر است.

با عنايت به اين توضيحات مشخص مي شود چرا گاهي وقوع کاري را اراده مي کنم اما آن کار محقق نمي شود. اين مطلب به معناي مختار نبودن من نيست بلکه به اين خاطر است که اولا من در تمامي افعالم مختار نيستم و ثانيا در همان حوزه اختياراتم نيز اراده من بخشي از فرآيند وقوع فعل است. گاهي پيش مي آيد که فعلي محقق نمي شود بدين خاطر که من اراده نکرده ام؛ و گاهي فعلي محقق نمي شود بدين خاطر که عوامل موثر ديگر در وقوع فعل، تکميل نشده اند و يا مانعي ايجاد شده است. همه اين امور تو در تو، مشمول قضا و قدر الهي است. قضا و قدر الهي را نبايد به مثابه علتي در کنار ساير علل دانست. بهتر است تفصيل اين مطلب را در مکاتبه بعدي دنبال بفرماييد. اما اجمالش از اين قرار است که مقدرات خداوند گزينه هاي بديلي هستند که هر يک از آنها محتمل است محقق شوند. آن چيزي که نهايتا بر اساس عللش محقق مي شود، همان چيزي است که مشمول قضاي الهي است؛ مثلا خداوند مقدر کرده که اگر من بعد از سرماخوردگي دارو بخورم، خوب مي شوم اما اگر من دارو نخورم، خوب نمي شوم. هر دوي اينها از مقدرات خداوند است. اين که نهايتا من ناشي از اراده خودم دارو بخورم يا نخورم، بستگي به اراده شخصي خودم دارد. همين که من دارو بخورم، پس يکي از مقدرات لزوما محقق مي شود. همين لزوم تحقق يکي از مقدرات بعد از شکل گيري علل مرتبطش، قضاي الهي است.(2)

پي نوشت ها:

1. علت هايي که هر يک تاثيري در وقوع فعل دارند اما به تنهايي کافي نيستند و مجموعشان سبب مي شود فعل ضرورتا محقق شود.

2. براي مطالعه بيشتر، رک: مطهري، اصول فلسفه و روش رئاليسم، ج3، مقاله هشتم، صص162-174؛ مطهري، مرتضي، مجموعه آثار، جلد اول، کتاب انسان و سرنوشت، صص367-437.

منبع: پاسخگو